Hugh Thomas: un observador foráneo da Guerra Civil Española (1936-39)

Hugh Thomas na catedral de Santa María de Vitoria (ABC, 9-05-2017)

Hugh Thomas faleceu o día 6-05-1017 aos 85 anos na súa casa de Notting Hill (Londres). Este luctuoso suceso sírvenos de coartada para render unha merecida lembranza póstuma a outro dos grandes "hispanistas" do mundo anglosaxón, que se embarcaron en buscar unha explicación intelixible da complicada Historia do noso país durante o século XX. E que, ademais, influíron no desenvolvemento da investigación histórica contemporánea dentro das nosas fronteiras, promovendo unha renovación dos esquemas metodolóxicos na historiografía española.

A obra de Thomas que tivo maior repercusión na pel de touro foi "La Guerra Civil Española" ( The Spanish Civil War), publicada por primeira vez en Inglaterra na primavera de 1961.

Nese momento non se fixera ningún estudio histórico xeral sobre a Guerra Civil e as súas orixes, desenvolvemento e consecuencias. Se esquecemos as obras, moi anteriores, de Salvador de Madariaga: a segunda metade da súa "España", publicada en 1946, case mesmo ao remate da contenda, e, anteriormente, en 1940, a de Julián Zugazagoitia: "Historia de la Guerra de España". Houbo tamén algunhas historias militares do conflicto, firmadas por autores como: Manuel Aznar ou Luís Mª. de Lojendio. Pero ningunha delas se achegaba o máis mínimo ás claves reais do problema prantexado, lastradas por condicionantes ideolóxicos ou pola imposibilidade de acceso aos arquivos que contiñan os documentos básicos para desentrañar a verdade agochada.

Salvando o libro de Thomas, que se elaborou en liberdade, só mediatizado pola ideoloxía e mentalidade do autor, as demais obras citadas xurdiron nunha atmosfera de encorsetamento ideolóxico abafante, moi pouco apropiada para o desenvolvemento de traballos de investigación satisfactorios e clarexadores da realidade histórica. Nestas circunstancias o pasado recente era un tema tan prohibido coma o do futuro inmediato. Quen tentara profundizar no problema expoñíase a bater cun clima de enemistade, silencio, atrancos e sospeitas de heterodoxia ideolóxica, (riscos que, desgraciadamente, aínda se corren hoxe e que demostran as lacras dunha "transición" tan louvada) que o convertían automáticamente en "inimigo do réxime". Estes condicionantes tamén se fixeron extensivos a análise da II República dende o exilio real de 1931, que foi outra parte dese mundo intocable e bretemoso para a historiografía española.

O primixenio contacto de H. Thomas con España foi en 1955, momento no que era funcionario do Foreing Office (Ministerio de Asuntos Exteriores) británico. Veu á Península de vacacións lendo o libro de Gerald Brenan: "El Laberinto Español" (The Spanish Labyrinth), publicado en 1943 no Reino Unido e máis tarde, en 1962, en París en língua española pola editorial Ruedo Ibérico para ser introducido clandestinamente en España. A publicación de Brenan converteuse na gran soleira de entrada á historia española recente para moitos ingleses, entre eles, Thomas. Neste punto, quizais non sexa arriscado afirmar que Brenan foi o disparador do interése do noso autor pola realidade española, naturalmente, sen desprezar outras posibles suxestións que a visita puidera despertar nel.

Como dí no limiar á edición de 1976: "Escribí el libro con la intención deliberada de ser imparcial", e sen dúbida este foi o seu obxectivo. Pero a edición de 1961 é moi diferente da de 1976. A primeira plantexa a existencia de bastantes lagoas en moitos aspectos do contido, probablemente achacables á falla de investigacións rigorosas por parte dos mediatizados historiadores nacionais, feito que o leva a centrar o seu esforzo na explicación de aspectos menos cruciais, véxase: recalcar a dimensión diplomática do conflicto ou a actividade das Brigadas Internacionais, aspectos con máis doado acceso documental para él debido á súa transcendencia internacional, pero menoscabando o aporte dos factores españois, que continuaban sen apoio arquivístico polo hermético control do réxime.

Cartel de axuda de Francia a España. Centro
Documental da Memoria Histórica.

A finais dos anos 60 e nos 70 do pasado século aparece unha importante cantidade de estudos e monografías sobre a Guerra Civil. O debilitamento do franquismo deixa entrar a luz nos arquivos e permite a desclasificación de moita documentaciónda dando áas á ousadía dos historiadores. Así chegan ás librarías un aluvión de libros co nome da Guerra Civil nas súas portadas: Carr, Raymond: "Estudios sobre la Guerra Civil Española", 1974; García-Nieto, M.C. e Donezar, J:M.: "La Guerra de España, 1936-1939", 1975; Jakson, G.: "The Spanish Republic and the Civil War, 1931-1939, 1965; G. Payne; S.: "The Spanish Revolution", 1970; Tuñón de Lara, M.: "La Guerra Civile in Spagna", 1966; Vilar, P.: "La Guerra de 1936 en la historia contemporánea de España", 1968. Estas e outras moitas publicacións puxeron as bases para a revisión plasmada na edición de 1976. Onde H. Thomas incorpora as novas interpretacións españolas e estranxeiras, que inciden moito máis nos antecedentes e causas da guerra, nos aspectos económicos, sociais ou militares como desencadeantes, cun tratamento distinto e máis considerado cara a figura de Azaña e os anarquistas, sendo máis duro e crítico coa áa esquerda do PSOE e cara a política e liderádego de Franco no bando sublevado.
Pero a lista de publicacións sobre España do noso protagonista non se reduce á obra comentada, senon que acomete outros traballos transcendentais sobre a nosa historia da Época Moderna: "El Imperio Español, de Colón a Magallanes", 2006; "El Imperio Español de Carlos V", 2010; "Felipe II: El señor del mundo", 2013, declárano como un namorado do Imperio Español do s. XVI. Tamén o atrae a fascinación da independencia cubana en: "Cuba: La lucha por la libertad", 2011. A súa militancia europeísta, no contexto dunha Inglaterra euroescéptica, plásmase en: "Europe: The radical Challenge", 1973.
Ademais da investigación histórica, Thomas síntese moi atraído polo relato de ficción, que cultiva en publicacións novelísticas como: "The World`s game", 1957; "The Oxygen Age", 1958 e "Klara", 1988.

Raymond Carr: O hispanista de hispanistas británicos.

Raymond Carr (1919-2015)

O término "hispanista" prantexa case sempre problemas semánticos. Para úns é unha persoa que ten profundos coñecementos na língua e na literatura españolas, definición enormemente restrictiva e cinguida exclusivamente aos ámbetos anteriormente citados. Para outros, o concepto abrangue ao coñecemento da cultura española e hispanoamericana; campo, evidentemente, moito máis amplo e integrador. De calquera xeito, ningunha das acepcións aquí expostas era do agrado da personalidade reseñada, que rexeitaba abertamente o calificativo de hispanista, xa que para él esa etiqueta esixía o sentimento persoal de lazos emocionais co "ser español"; cousa, que segundo él, non ocorría na súa persoalidade.

Albert Raymond Maillard Carr, máis coñecido nos medios historiográficos como Raymond Carr, nacera en Bath, condado de Somerset (R. Unido) o 11 de abril de 1919. Pertenceu a unha humilde familia rural. Dende moi xoven destacaron na súa personalidade dúas cualidades que ían definir e marcar definitivamente o seu futuro: unha aguda intelixencia e unha agradable simpatía. A súa formación universitaria transcorre na Brockenhurst School e na Christ Church de Oxford, onde coñece a Simon Asquith, neto do que fora primeiro ministro liberal Herbert Henry Asquith entre 1908 e 1916. Probablemente as súas características persoais axudaron á súa amizade con Simon, que o introduciu nos ambientes aristocráticos da cidade universitaria e nos clubes exclusivos de Brideshead. En 1941 é elixido Gladstone Research Exhibitioner e, máis tarde, foi nomeado profesor de varios "colleges" de Oxford.
Como xa se dixo máis arriba, el sempre rexeitou a súa cualificación de Hispanista, aínda que moitos estudiosos e analistas o encadran nesta corrente e, incluso moitos hispanistas recoñecidos, o consideran o seu antecedente inspirador, Carr sempre considerou que o feito de estudiar a realidade española se debeu a un "accidente" da súa vida persoal. Este accidente materialízase cando, con ocasión da súa voda con Sara Strickland, barallando os posibles paises a visitar durante a súa lúa de mel, decídense por España, ao ofrecerlles uns amigos da familia da noiva unha casa en Torremolinos; aínda que tamén ten influencia a intervención de Pitt Rivers, antropólogo estudioso dos costumes da Serra de Grazalema, que convenceu a Raymond do interesante que resultaba a vida andaluza e, por outra banda, animouno á lectura do libro de Gerald Brenan The Spanisch Labyrinth (El Laberinto Español), coa finalidade de introducilo na realidade politica, social e económica de España. O libro engaiolou a Carr pero non conseguiu que se apasionase polo país mais aló de como obxecto de estudo histórico ou, mais ben, como problema histórico: Carr non entendía como un imperio que fora tan poderoso nos séculos XV e XVI caera en tal estado de postración e retraso durante o seculo XIX e principios do XX.
Froito desta curiosidade e da negativa de Brenan para escribir un volume sobre a historia de España para a Oxford University Press, levou a Carr a autopropoñerse para este traballo. Este outro accidente rematou de convertelo en "involuntario" hispanista.

Ed. en español de España 1808-1939.

Consecuencia de todas estas circunstancias é a obra de Raymond Carr, Spain, 1808-1939, publicada orixinariamente en Oxford en 1966 e traducida ao español tres anos máis tarde, en 1969, pola Editorial Ariel, dentro da súa colección Horas de España. Todo isto acontecía en plena dictadura franquista, pero era xa unha dictadura feble e dominada polo cansazo e falla de rixo provocados pola vellez, unha dictadura que xa non tiña forza nos puños para manter firmes as rendas do control ideolóxico fronte aos impulsos dunha sociedade moderna e dinámica, que buscaba ardentemente a verdade histórica do pasado máis recente sin intermediarios e interpretadores oficiais.
A irrupción desta magna obra nos ambientes historiográficos da universidade española da época, significou un soplo vital de aire fresco, unha renovación completa dos temas e dos métodos de análise. Nos medios ingleses ou, mellor dito, anglosaxóns, supuxo unha primeira panorámica, cunha visión enormemente globalizada da historia contemporánea de España. Realmente, a todos os lectores lles fixo ver a historia dun fracaso, un fracaso xerado pola ausencia dunha revolución burguesa efectiva que modernizase o país e o sacase do subdesenvolvemento. A burguesía, a diferencia de Inglaterra, máis tarde de Francia, Alemaña ou Bélxica, non tiña en España a forza suficiente para oporse á aristocracia terrateniente, á Igrexa e a unha monarquía apoiada por unhas estrucuras economícas, políticas, sociais e mentais típicas de Antigo Réxime.
Neste escenario, o primeiro intento por democratizar o país fracasou estrepitosamente, mellor sanguentamente, nunha voráxine de violencia fratricida. A II Republica durou un suspiro, que non chegou para osixenar minimamente a un corpo totalmente gangrenado e que foi fácil pasto das forzas reaccionarias da sociedade, da Igrexa e do exercito.
Moitos estudiantes españois vimos por primeira vez neste libro unha realidade da historia do noso país diferente á oficial, que non ocultaba nada do que ata entón a investigación permitía saber e que nos ofrecía unha obxectividade que non era habitual nas aulas universitarias, a non ser que fose vestida coas incómodas prendas da clandestinidade e do murmurio.
Por todo isto, Raymond Carr, a pesar de non ser un hispanista convencido, é merecente da nosa homenaxe e do agradecemento colectivo.

A arte de Asorey en Cangas.

    A vila de Cangas dispón, admirablemente, dunha escultura realizada polo artista cambadés Francisco Hipólito Asorey González. Este monumento enriquece estéticamente e pon en valor un dos espazos tradicionalmente máis emblemáticos da vila: a Alameda de Soaxe. Considerando a gran categoría artística que, con posterioridade a esta estátua, acadou este esgrevio escultor, pero tamén a importantísima calidade creativa e plástica que atesoura esta obra local en sí mesma, os fai merecentes dunhas liñas neste espazo.

O escultor Francisco Asorey.

    O vindeiro 4 de marzo de 2014 conmemórase o 125 aniversario do nacemento de Francisco Hipólito Asorey González, que víu a primeira luz en Fefiñáns, Cambados, o día enriba citado de 1889. Esta efeméride será resaltada cunha exposición e diversos actos de divulgación da súa obra ao longo de 2014 polos dous concellos entre os que repartiu a súa vida: Cambados e Santiago de Compostela. Nós sumámonos dende Cangas a esta homenaxe dando a coñecer a súa vida e a súa obra na vila.
    Asorey recibe as súas primeiras leccións de formación artística na Escuela de Artes e Oficios de Sarriá en Barcelona, sendo supervisado e titorado polo escultor Parellada. Máis tarde, de 1906 a 1909, traballa como profesor de debuxo no colexio dos Salesianos de Baracaldo (Bilbao), ocupación que simultanea coa apertura dun obradoiro de imaxinaría en asociación cos escultores Xulio Beobide e Xoán Guraya. A produción deste obradoiro é de carácter relixioso: Cristo, para a capela dos Salesianos e de carácter profano: Romeiros vascos, Viuva do pescador... En 1909 decide trasladarse a Madrid para enriquecerse no ambiente intelectual da capital e para cumprir o servizo militar. Alí entra en contacto cos talleres de Pola e Collado e, ao mesmo tempo, coñece ao pintor Xulio Romero de Torres, co que comparte vivenda unha tempada. En 1918 gaña, por oposición, a praza de escultor anatómico da Facultade de Mediciña da Universidade Compostelá. Santiago será a súa residencia definitiva ata a súa morte en 1961, onde tamén será profesor na Escola de Artes e Oficios. Durante a súa vida en Santiago contrae matrimonio con Xesusa Ferreiro e abre o seu obradoiro en Caramoniña, a carón do Mosteiro de San Domingos de Bonaval, a onde chegaban moitos xoves galegos coas ansias de aprender do maestro. A partir de agora Asorey participa en certames nacionais e galegos, circunstancia que lle permitirá adquirir un prestixio a nivel do Estado e o recoñecemento popular dos galegos.
      Dende unha perspectiva global, para entender os plantexamentos estéticos de Asorey debemos trazar as liñas básicas do panoráma artístico galego de comenzos do século XX. Neste período a escultura atravesa unha fase de renovación e ruptura cos postulados do s. XIX. Esquece o impresionismo e o modernismo e recupera as formas que veñen da tradición autóctona, onde imperan o arcaísmo e o primitivismo, que levan á expresión plástica a vincularse co primeiro románico e coa valoración da materia.
    Neste contexto, Asorey asume completamente unha temática inspirada no pobo galego: campesiños e mariñeiros serán os protagonistas principais das súas plasmacións. Neles fará estudios anatómicos e antropométricos que definirán á raza galega como unha consecuencia do seu estilo de vida, da súa adaptación ao medio físico que habita e de riscos xenéticos ancestrais. Por outra banda, trata de recuperar a antiga policromía, que xa estivera presente en moitos pórticos románicos e góticos da Idade Media e que enchera de vida a iconografía das arquivoltas, dos tímpanos e dos capiteis de igrexas e catedrais. A derradeira das transformacións refírese á utilización dos materiais orixinais e naturais de Galicia: o granito e a madeira, que lle permiten, coa súa textura, afondar na ruda esencia do ser galego e, consecuentemente, enlazar co galeguismo político que agroma agora na sociedade da nosa terra.
         O inicio da historia do monumento a Félix Soaxe, localizado na alameda do seu nome, na vila de Cangas, remóntase ao ano 1923, cando dende o Centro Recreativo de Cangas se lanza a proposta de homenaxear ao filántropo cangués D. Xosé Félix Soaxe Villarino. Nado en Cangas en 1844, emigrara á Arxentina en 1858, onde fixo unha rápida e sorprendente fortuna, circunstancia persoal que non motivou o esquecemento da súa vila natal, senón que o fixo volcarse na financiación de obras á comunidade para mellorar a calidade de vida dos seus antigos conveciños. Como exemplos destas obras podemos sinalar: o enlousado da rúa dos Barreiros (hoxe, Rúa San Xosé), financiamento da traída de augas, o levantamento da escola de Fonte Ferreira, donación para obras de restauración das bóvedas na Ex-Colexiata e a compra dun órgano para a mesma igrexa e, finalmente, a construcción do Mercado de Abastos de Cangas. O dito Centro Recreativo organiza unha subscrición popular para obter fondos coa fin de levantar un monumento na vila ao ilustre conveciño. Conseguidos os fondos, encárgaselle a Asorey o deseño da obra, da que presenta unha maqueta en xaneiro de 1924, que é aceptada pola Corporación Municipal. Rápidamente o artista se pon a traballar no seu esculpido, que remata ao ano seguinte, 1925. Durante as festas do Cristo dese ano procédese á súa inauguración, que estivo presidida polo alcalde D. Pedro Rodríguez Pérez e á que asistiron o Gobernador Civil de Pontevedra D. Xosé Fernández Villamil, o arzobispo de Madrid e fillo de Vigo Monseñor Leopoldo Eixo Garay, que bendice a praza e o monumento a Félix Soaxe.

Francisco Asorey. Monumento a Felix  Soaxe na alameda de Cangas.

A análise estilística da estatua a Soaxe fainos partir dunha observación panorámica e global para tentar comprender o seu significado. Observación que incluiría, non só o monumento en sí, senón tamén o seu contorno e emprazamento. Dende o punto de vista do espazo circundante e situándonos nunha certa lonxanía para asumir un necesarío sentido de perspectiva, comenzaríamos por dicir que dita observación nos debuxa a silueta dun menhir ou "pedra fita" de máis de catro metros de altura. Feito este nada novo en Asorey. Tamén no monumento a San Francisco, en Compostela, acode a expresividades plásticas procedentes da creatividade tradicional galega para debuxar o perfíl da obra, coa salvedade de que no caso santiagués a transposición temporal é máis recente, xa que a idea proxectada é a dun cruceiro; mentras que no caso de Cangas o retroceso é máis extremo, rematando por recalar nos escuros e pouco coñecidos tempos da Prehistoria da nosa terra. O emprazamento non podía ser outro, nunha vila coma Cangas de forte sabor mariñeiro, sabor que invade todos os aspectos da vida colectiva e que se traduce nunha localización orixinal: á beiriña do mar, cando aínda non se fixeran os recheos que agora o alonxan dese anhelado obxectivo, e na orientación do monumento:  mirando ao mar, mirada que concita as ilusións, loitas e traxedias dos antepasados. Realmente e como veremos máis adiante, Asorey sintetiza neste traballo toda unha homenaxe ao mar: o mar como camiño e o mar como paraíso do sustento da comunidade. Quédanos outro aspecto que atrae a nosa atención antes de rematar este primixenio e globalizador contacto; trátase da mixtura de materiais. A incrustación do bronce coa pedra granítica crea alteracións cromáticas e de textura e, aínda que poida parecer un recurso novidoso, non o é. Xa no século XIX eclepticistas e realistas franceses como J. B. Carpeaux e, en España, Mariano Benlliure, o utilizaran. A súa intencion foi poñer en valor e fusionar os dous materiais básicos utilizados na historia da estatuaria dende a época greco-romana.
É agora o momento de centrarse polo miudo na escultura. A representación escultórica reflicte, por unha banda, elementos figurativos: dúas figuras humanas superpostas; a inferior é unha escultura de corpo enteiro e a superior un busto. Pola outra, elementos xeométricos con clara simboloxía mariña. É unha escultura exenta de bulto redondo e de medianas dimensións que ten como función primordial perpetuar a memoria dun antepasado da comunidade social ao que se quere homenaxear. Neste contexto, Asorey concibe unha escultura de estructura pechada arredor dunha ríxida simetría; se nos fixamos na fronte da estatua, observaremos que o remo do mariñeiro actúa como unha auténtica bisetriz ou eixe axial, dividindo de arriba a abaixo o conxunto en dúas partes laterais exactamente iguais e dotando o deseño dun equilibrio matemático absoluto, que se reafirma nuha subxacente estructura de prisma octogonal da que emerxen todos os demais elementos figurativos e que é só detectable con claridade na parte posterior do pedestal. O movemento e o dinamismo están totalmente inhibidos pola frontalidade e o reposo, que transmiten as dúas figuras principais, polo que o espectador experimenta unha sensación de serea solemnidade durante a súa contemplación que incita ao respecto e á admiración. Poderíase falar tamén dun equilibrio entre figuración e abstracción: as dúas figuras humanas están definidas con moito detalle, facendo honra a concepción realista do momento, pero a partir de ahí, a escultura está saturada de argumentos abstractos so esbozados e dos que se representan aspectos sobresalientes e definitorios; por exemplo: a escaleira de peirao que soporta a inscripción, as dúas proas de traiña que sosteñen o monumento no proceloso mar, o frontispicio do peirao sobre o que soña o mariñeiro e os dous mastros que o flanquean, a torre almeada posterior de calquer castelo ou pazo galego e a corda de rede que bordea a base da torre; todos eles están só esquematizados, insinuados, pero encerran unha enorme carga símbólica: exaltan o traballo do mar e buscan as raíces máis fondas da raza no momento de agromar nas conciencias o feito diferencial galego. Para iso lle sirve a Asorey o desproporcionado pedestal do busto, para concentrar toda a intencionada simboloxía do monumento nun espazo moi accesible visualmente para o espectador que favoreza o didáctismo da obra;para iso, e para renderlle homenaxe ao home ergueito do mar. Un home que o artista no lo presenta tal e como é na realidade, coa súa cotidianeidade, coa súa roupa de traballo diaria, tal e como vai para o mar: coas súas botas de goma, o seu traxe de augas e, por suposto, coa súa boina, o complemento inevitable da vestimenta do paisano galego. En fin, unha síntese costumbrista. A figura do mariñeiro é, técnicamente, unha escultura de bulto redondo adosada ao pedestal, cunha factura labrada bosquexada que lle da á pedra unha textura rugosa e uns perfís difuminados que mitigan a incidencia da luz sobre a superficie. Os pregues da roupa de augas son redondos e grosos, creando unha sensación de amplitude con respecto ao corpo, pero deixando intuir a anatomía fornida propia do home de mar. As máns, a cabeza e a boina están realizadas en bronce, destacando o seu carácter  noble a través do contraste cromático e de materiais, ademais, esta inclusión favorecería a identificación do retrato, xa que o modelo do mariñeiro foi un xove pescador da vila de Cangas ao que Asorey fixo posar para a súa obra, circunstancia que acentúa o realismo do monumento e confirma a preocupación social do artista..

Francisco Asorey. Busto de Xosé F. Soaxe

Pero o lugar de honra do conxunto escultórico disfrútao o busto de Xosé Félix Soaxe. Por iso, se sitúa na parte máis alta do monumento e o seu acabado é totalmente en bronce. Nel, Asorey, realiza un estudo psicolóxico do personaxe, e consegue transmitirnos a imaxe dun home de idade avanzada, que transpira experiencia e sabiduría, cunha tendencia á reflexión e á serenidade. O artista concentra o seu esmero na definición do rostro, mentres que outros aspectos como a vestimenta están so esbozados; isto non quere dicir que, en conxunto, o busto sexa un espazo creativo rematado, nin moito menos. A pesar de renegar do impresionismo rodiniano dende os comenzos da súa carreira, Asorey deixa neste retrato trazas desa herdanza: a non suavización das arestas na superficie escultórica permite que a luz vibre con elas e axude a debuxar as formas e a psicoloxía do personaxe cos efectos de claro/oscuro, o mesmo que ocurre cos "Burgueses de Calais". O deseño remata cunha figura hierática e dominada pola frontalidade e unha certa rixidez xestual, que non diminúe en absoluto o realismo físico e a profundidade psicolóxica que xa comentamos.
En xeral, podemos dicir que o monumento presenta uns volumes macizos, que proxectan unha sensación de pesadez e robustez envolvendo a estatua e impresionando ao observador. Os xogos de luz e sombra adoitan ser fortes na parte frontal, onde se concentran a maior parte dos altoreleves, que favorecendo esta dinámica lumínica dan o toque final á composición da escultura. Neste apartado debemos salientar tamén as diferentes formas de tratamento do granito, no que alterna as superficies e texturas lisas coas rugosas e picadas, alterando, deste xeito, a incidencia da luz nas diferentes texturas, que contribúe a crear maiores efectos de releve e modelado das formas. Efectos que se complementan coa alternancia das técnicas escultóricas empregadas por Asorey: o tallado na pedra e o fundido no metal, diversificando, deste xeito, a estructura cromática e resaltando unhos elementos sobre outros.
Dende un plantexamento academicista deberíamos encadrar a Asorey dentro do realismo, pero sin esquecer que un posicionamento purista poucas veces se da na arte contemporánea e que o máis normal é a existencia dun camiño principal que non é capaz de liberarse doutros menos relevantes  e, ás veces, esquecidos, pero presentes no subconsciente do autor e, polo mesmo, na súa obra. Tendo en conta isto, podemos dicir que Asorey é realista, como correspondía ao contexto creativo e social no que lle tocou vivir. Unha sociedade con clases moi desiguais e, por consiguiente, moi problemática, no momento en que, paralelamente, está xurdindo en Galicia unha conciencia colectiva de pobo diferenciado, que se esforza por facerse visible e presentarse como alternativa política. Estes feitos obrigan ao realismo a reivindicar o apego á realidade cotiá, tratada de xeito obxectivo sen idealizacións e sen pintoresquismos. Dentro deste proxecto creativo poderiamos citar en Galicia, ademais de Asorey, a Xosé Eiroa ou Santiago Bonome.
   

Robert W. Fogel. Un gran amigo da "cliometría"

Robert William Fogel.

Robert William Fogel (Nova Iorque; 1-VIII-1926/Oak Lawn, Illinois; 11-VI-2013). Foi un dos máximos representantes da "Nova Historia Económica", corrente historiográfica xurdida na década dos 60 do século pasado moi influída pola "escola dos Anais". A Nova Historia Económica deulle unha gran importancia aos datos econométricos e ás estatísticas como ferramentas clave para a investigación histórica. Esta atención á econometria suscitou abondosas criticas entre investigadores doutras escolas historiográficas, que tachaban aos defensores da cliometria de "economistas" e non propiamente historiadores. Josep Fontana no seu libro: "La Historia después del fin de la Historia" (Crítica, 1992) e no capítulo 4 adicado á cliometría dí: "Se a cliometría resulta un exemplo privilexiado do problema xeral do cientifismo, é porque en ningunha outra manifestación deste chegaron os historiadores tan lonxe na súa vontade de constituír unha disciplina independente, que collería da teoría económica convencional todo o aparello metodolóxico e só acudiría ás técnicas propiamente históricas para recoller os datos que somete á análise". Estas verbas de Fontana corroboran esta desconfianza da historiografía actual nos extremismos econométricos.
Aínda así, Robert W. Fogel merece un recordo póstumo pola séu alto protagonismo na historiografía da segunda metade do s. XX.
A formación académica de Fogel comenza na Universidade de Cornell, imos obviar a súa xeira pola escola secundaria, onde se graduou do primeiro ciclo da especialidade interesándose pola evolución económica das estruturas sociais, nas que detecta fases de auxe, apoxeo e decadencia e prestando moita atención aos factores que inciden en cada unha delas. Máis tarde licénciase na Universidade de Columbia, onde en 1960 lé a súa tese de licenciatura: "The Union Pacific Railroad", traballo no que somete a estudio o papel do ferrocarril no desenvolvemento económico dos Estados Unidos. Baixo a dirección de Simon Kuznets, que o introducíu profundamente no mundo da cuantificación, forma intensamente a súa personalidade investigadora na Universidade Johns Hopkins. A súa actividade académica continúa na  Universidade de Rochester e, máis tarde, nas de Chicago e Harvard. O tema, o ferrocarril, e a liña de traballo continúan na súa seguinte obra publicada en 1964: "Railroads and American Economic Growth: Essays in Econometric History". Estas dúas primeiras aportacións foron enormemente rompedoras e puxeron en solfa pricipios conceptuais e metodolóxicos comunmente aceptados. En primeiro lugar, pon en dúbida a importancia que os historiadores lle deran ao ferrocarril no desenvolvemento dos Estados Unidos durante o século XIX; para aqueles fora crucial, para él só aportou un 5% á renda nacional. En segundo lugar, utiliza un método de investigación totalmente innovador que se basea case que en exclusiva nos datos numéricos e "cuantitativos", nun momento no que a maioría dos historidores se decantaban pola atención a aspectos "cualitativos". E en terceiro lugar, Fogel introducía conceptos novos coma o "aforro social" e o "contrafactual", que se manexaban no ambito europeo. O aforro social era a contribución do ferrocarril á renda nacional. O contrafactual consiste en imaxinar como serían as cousas se ocurrira algo que na realidade non ocurríu. 
A súa producción bibliográfica continúoo en 1974 coa publicación, en colaboración con Stanley Engerman, de: "Time in the Cross: The Economics of American Negro Slavery", na que defende as bondades da escravitude nos EE. UU., e o importante que foi a súa aportación á economía americana; por outra banda, nesta mesma publicación chega á conclusión de que o trato aos escravos nos estados do sur fora bastante máis levadeiro e condescendente do que dicía a tradición clásica e que o nivel de vida e o esforzo productivo dos negros era mellor que o dos campesiños libres brancos.
Todas estas conclusións e algunhas máis converteron ao historiador econométrico nunha figura altamente polémica. Foi cualificado de racista, cando él estaba casado cunha muller negra, dende diversos sectores sociais e, dende o campo historiográfico, se lle considerou excesivamente "cientifista".
A pesar destes sinsabores o traballo de Fogel non se detivo e en 1993 lle foi concedido o Premio Nobel de economía, que o compartíu con outro gran historiador cuantitativo da escola econométrica americana: Douglas C. North.
Os derradeiroa anos da súa vida adicounos a estudos demográficos, de nutrición e antropometría económica; aspectos que lle permiten calcular a riqueza nas sociedades preestatísticas de Antigo Réxime.
A súa creatividade metodolóxica, o estabrecemento dunha dinámica de debate nos medios historiográficos dos anos sesenta e setenta do século pasado e as súas aportacións ao estudio da Historia Contemporánea nas universidades españolas da época, das que somos debedores os estudiantes dos 70, fano merecedor desta pequena reseña póstuma.

Eric Hobsbawm: In memoriam.

Eric Hobsbawm

"Pero se miramos ao mundo de 1970 non caeremos na tentación de subestimar a forza histórica da ideoloxía socialista revolucionaria e da comunista, nacidas da reacción en contra da doble revolución, (Rev. Francesa e Industrial) e que cara 1848 atopou a súa primeira formulación clásica"

Estas primeiras liñas autógrafas e presentes na introducción ao primeiro volume da súa obra: Las revoluciones burguesas transmiten un retrato ideolóxico e metodolóxico de Eric Hobsbawm: é un "historiador marxista" de conviccións e de método. Esa honestidade diáfana e sen resentimento e tamén a súa capacidade de síntese histórica permitíronlle ser admirado e valorado tanto pola esquerda coma pola dereita políticas. 

Víu a luz en Alexandría (Exipto) en 1917. Pasou a súa adolescencia en Viena e Berlín despois da morte dos seus pais, momento no que foi adoptado polos seus tíos. En 1933 trasládanse a vivir a Londres, onde transcorre a formación universitaria do xove Hobsbawm no King`s College de Cambridge, no que se doutorou. Participou na Segunda Guerra Mundial no Corpo de Enxeneiros do Royal Army e casou dúas veces deixando tres fillos.

Un dos aspectos máis importantes do seu traballo de historiador é o profundo coñecemento e abondosa documentación sobre a historia dos séculos XIX e XX. Feito que lle leva a soster que cada home ou muller é fillo do seu propio tempo, e que é tanto como recoñecer o enorme papel que xoga a "empatía" no proceso da investigación histórica.

Formou parte do grupo de historiadores marxistas británicos, que na década de 1950 tiveron un gran protagonismo dentro do mundo da interpretación e transmisión da historia contemporánea: "Ao situarse nunha tradición de estudios empíricos, tanto Eric Hobsbawm, coma Edward Tompson, Christopher Hill ou Rodney Hilton, continuaron cos seus traballos a historiografía radical británica, para a que reivindicaban unha orixe no mesmo Karl Marx, co seu estudio de "O capital", ou de Frederich Engels con "A situación da crase obreira en Inglaterra"..." O parágrafo entre comiñas pertence a Santos Juliá no seu artigo de El País do 2 de outubro de 2012

Das súas obras máis salientables cabe citar: La era del capitalismo. (1975), Las revoluciones burguesas. (1974), Historia del siglo XX. (1994), entre as máis de vinte obras que publicou ao longo da súa vida.

Eric Hobsbawm morreu o día 1 de outubro pasado en Londres á idade de 95 anos. Vaia para el esta pequena lembranza en recoñecemento ás súas aportacións á Historia Contemporánea.

Historia do eucalipto en Galicia.

Frei Rosendo Salvado Rotea

Rosendo Salvado Rotea nace en Tui (Pontevedra) o 2 de marzo de 1814 e falece en Roma o 29 de decembro de 1900. Realiza estudios no Seminario de Tui e máis tarde continúa estudiando no mosteiro de San Martiño Pinario de Santiago. Despois de rematar a súa formación sacerdotal marcha ao mosteiro bieito de A Cava en Nápoles, onde se ordea sacerdote en 1839. Máis tarde emprende unha laboura misioneira en Australia Occidental, onde funda a abadía de Nova Nursia, hoxe convertida nunha importante cidade, e en 1849 é nomeado bispo de Porto Victoria. Como bó botánico que é interesase moito polas novas especies vexetais que se lle presentan en Oceanía, das que lle chama a atención o eucalipto (Eucaliptus Globulus) ou eucalipto azul, especie máis extendida en Australia e a máis abundante na Galicia actual de entre as perto de setecentas que existen. O estudio do eucalipto convenceuno de que podería adaptarse as condicións naturais de Galicia e con motivo da súa viaxe a Roma para a súa consagración como bispo aproveita para visitar a súa vila natal, á que trae as sementes da árbore, sementándoas na súa finca e repartíndoas entre ás súas amizades e viciños.

Outras versións sobre as orixes desta árbore en Galicia sitúana como procedente do norte de Portugal, polo que a súa introducción non é de todo clara. Pero podemos afirmar que a data de introducción: mediados do século XIX, podería ser válida tanto para o protagonismo de Frei Rosendo coma das orixes lusitanas.

Eucalipto á dereita no pazo da Merced. Neda.

Nos primeiros tempos de vida en galicia usouse básicamante como árbore ornamental nos xardíns dos pazos, nas hortas e airas das "casas grandes" e rectorais e nas "alamedas" das vilas, sobresaíndo co seu porte por riba das especies autóctonas e tamén das importadas polos indianos, hai que ter en conta que dende finais do século XVIII e durante o XIX a chegada de especies alóctonas á Europa e, en xeral, á Galicia, en particular, é abondosa.
Os máis importantes promotores do cultivo do eucalipto en Galicia despois da súa chegada procedente de Oceanía foron persoas de certo nivel cultural, social e económico. O máis decidido impulsor durante o século XIX foi D. Eugenio Montero Ríos, que na súa finca de Lourizan, perto de Pontevedra, plantou unha importante cantidade desta exótica árbore. Tamén se teñen noticias doutras plantacións durante esta época nas provincias atlánticas de Galicia. Por exemplo, a realizada polo alcalde de Ortigueira, D. Federico Maciñeira ou D. José Calvo, notario da mesma vila. Estas plantacións chegaban a milleiros de exemplares cada unha, o que quere dicir que non tiñan ao ornamento como obxectivo final, senón unha motivación claramente económica.

Producción de eucalipto en España.

A comenzos de 1943 a finca de Lourizán foi vendida polos herdeiros de Montero Ríos á Caixa de Aforros Provincial de Pontevedra, quen, con posterioridade, transmitíuna tamén en venda á Diputación Provincial. Finalmente, o ente provincial cedeuna ao Ministerio Nacional de Educación que a converteu en sede do Centro de Investigacións Forestais e Ambientais; nesta institución iniciase o estudio e promoción das especies forestais de crecemento rápido como o pino e, principalmente, o eucalipto.
O pulo do eucalipto en Galicia continuou a súa xeira dende finais do século XIX, pero reducido a lugares moi concretos e irregularmente repartido no espazo. É a partires de 1926 e co apóio institucional a través da Lei do Plan Xeral de Repoboación Forestal, cando o eucalipto se converte na especie estrela das repoboacións polo seu alto rendemento industrial.
Esta intensa implantación vai ser reforzada en 1941 coa promulgación do Plan Xeral de Repoboación, que de novo lle concede ao eucalipto a honra de converterse, por obra e graza do impulso académico, con orixe en Lourizan  e do político, en Madrid, na árbore máis extendida na actualidade nas provincias de A Coruña e Pontevedra.
Froito de todo o anterior, Galicia na actualidade produce o 40% da madeira de eucalipto de España, cunha distribución das súas aplicacións que vai dende o 83% destinado á producción de celulosa para pasta de papel ata serrería o 1%, pasando polo 6% para minaría e postes e outro 6% para taboeiros. Aínda que as súas aplicacións pódense extender a outros moitos sectores: por exemplo a carpintería de bateas mexiloeiras.
Para saber máis

O kaiser Guillerme II en Vigo.

O Kaiser Guillerme II

Guillerme II naceu en Berlín o 27 de xaneiro de 1859 e morreu o 4 de xuño de 1941 no exilio holandés de Doorn, onde se trasladara en 1918 exiliado pola proclamación dunha república alemá pluralista, parlamentaria e democrática despois da Revolución de Novembro de 1918, que implantaría a famosa República de Weimar.
A súa trascendencia histórica provén da súa personalidade autoritaria e megalómana, afirmación que non pretende negar unha intelixencia e astucia destacables, aínda que estas dúas últimas cualidades non conseguiron evitar os fracasos que crearon na politica exterior de alemaña os dous primeiros defectos.
Como consecuencia das súas actividades en política exterior tivo lugar o  paso polas proximidades de Vigo, bordeando as Rias Baixas, para acudir a Tánxer ,o 31 de marzo de 1905, co obxectivo de defender os intereses da independencia marroquina fronte aos acordos franco-hispanos para delimitar respectivas zonas de influencia no Magrev e establecer dous protectorados: un de titularidade francesa e o outro de titularidade española. Protectorados acordados co visto bó de Inglaterra pero co rexeitamento de Alemaña, que tamén pretendia unha zona de influencia  sobre o mesmo territorio.
Mais cando Guillerme II coñeceu Vigo foi exactamente un ano antes, o 15 de marzo de 1904, e a causa , en principio, totalmente festiva e relaxada: o Emperador ía de vacacións ao Mediterráneo e facía unha escala de cortesía na ría. Esa era a versíón oficial. A realidade, que o kaiser citara ao xoven rei Alfonso XIII para unha entrevista sobre a "Cuestión de Marrocos" e recabar cal sería a actitude de España perante unha posible intervención de Alemaña  no norte de Africa.

O iate Xiralda de Alfonso XIII

O monárca alemán chegou ás dúas da tarde no trasatlántico "König Albert" e acompañado polo cruceiro de guerra "Prinz Friedrich Khal" como escolta. As baterías de costa do Castro saudaron a imperial entrada cunha salva de 21 cañonazos. Mentras a representación naval española formaba na ría encabezada polo iate real "Xiralda" e as unidades da mariña "Pelaio", "Urania", "Audaz" e "Vasco Núñez de Balboa" comandadas polo almirante Viniegra.
Ao mesmo tempo que isto ocurría en Vigo, Alfonso XIII, que só tiña 18 anos, viaxaba en tren dende Ourense, despois dunha breve visita a capital miñota, ata a estación de Vigo. Á que chegou a media tarde do mesmo día 15. Na recepción da terminal ferroviaria estaban varios ministros, deputados, o Presidente da Deputación de Pontevedra, a corporación do Concello de Vigo e unha representación da tuna da Universidade de Santiago. De novo, dende o castelo do Castro, a bateria rendía honores reais con outra salva de 21 cañonazos, no tanto en que o alcalde Pérez Boullosa recibía ao Rei, que vestía o uniforme de Capitán Xeneral.
Dende a estación o monárca español dirixiuse á colexiata, onde asistiu a un Te Deum e máis tarde embarcou no "Xiralda" para descansar brevemente. O encontro con Guillerme II produciuse arredor das seis da tarde no trasatlántico alemán, onde se entrevistaron por espazo de 45 minutos. Alfonso regresou ao "Xiralda" e máis tarde o emperador devolveulle a visita. Pola noite os dous monarcas cearon xuntos no "Koenig Albert".
Ao día seguinte, 16 de marzo, os dous Xefes de Estado realizaron unha excursión pola ría ata a Illa de San Simón, regresando pola ribeira norte da ría ata Punta Borneira, onde se produciu un accidente: o pesqueiro "Melitón" colisionou co "Vasco Núñez de Balboa" e tivo que ser remolcado ata unha praia de Cangas. Nas informacións dispoñibles non se especifica cal foi a praia que recibiu ao pesqueiro averiado, pero é lóxico pensar, tendo en conta a proximidade e a gravidade da avería na embarcación,  que se varase na praia de Areamilla ou na praia do Medio, por ser as máis próximas ao lugar do accidente.
Ás cinco da tarde o kaiser saía para as cálidas costas do Mare Nostrum e Alfonso XIII cara a amurallada cidade de Lugo.

O releve da Península do Morrazo.

1. Presentación.

        O Morrazo como unidade xeográfica ben definida espacialmente, configura unha península clásica: forma alongada e estreita e rodeada de mar por todas partes: polo N a Ría de Pontevedra, polo L o Océano Atlántico e polo S a Ría de Vigo, menos por unha, que está soldada ao continente ou, como ocurre neste caso, a outra península de maior tamaño, por medio dun istmo que coincide cunha porción da Depresión Meridiana comprendida entre Pontevedra e Vilaboa. Administrativamente artéllase arredor das seguintes entidades políticas: suroeste do concello de Pontevedra: parroquias de Lourizán e parte da de Salcedo, concello de Vilaboa agás a parroquia de Bértola, parte da de Figueirido e o barrio de Paredes na parroquia da capital municipal, concello de Marín, concello de Moaña, concello de Bueu e concello de Cangas. Este espazo así delimitado presenta un terreo abrupto e moi fracturado cun aspecto montañoso e accidentado, sendo obxecto dunha acusada influencia marítima que condiciona prácticamante todos os aspectos da vida dos seus habitantes. Pero o feito que máis inflúe no seu carácter e que debuxa mellor as súas propiedades sociolóxicas e naturais é a súa "peninsularidade", que lle confire un alto grao diferencial con respecto ás terras da súa contorna.
               Ademais disto, debemos engadir que a Península do Morrazo forma parte do grupo das penínsulas que enmarcan as rías Suroccidentais; é dicir, a Península do Salnés, a do Barbanza e a do Morrazo. Dentro delas, a do Morrazo é a que presenta un perfil máis estilizado e unha liña de costa menos recortada.

Fig.1. Localización do Morrazo.

2. Situación e extensión.
      O ámbeto xeográfico obxecto de estudio atópase situado entre as seguintes coordenadas: Latitude Norte 42º 25' 35.93'', punto situado na desembocadura do río Gafos, en Pontevedra; e 42º 14' 46.35'' da Punta Balea en Cangas. Lonxitude Oeste 8º 38' 06.45'' localización na estrada N-550 en Salcedo, Pontevedra; e 8º 52' 21.96'' referencia do faro de Punta Robaleira, parroquia do Hío, en Cangas.
            A súa orientación é SSO-NNE, acomodándose ás orientacións das outras penínsulas e rías da fachada atlantica galega, que presentan unha disposición oblícua conforme á liña de costa e á Depresión Meridiana e que ten a súa explicación no sentido lonxitudinal das fracturas tardohercinianas. Problema este sobre o que volveremos máis adiante.
            Se aceptamos que os límites N-NE da península se delimitan polos cursos do río Gafos e do río Tomeza, que percorren a Depresión Meridiana ao seu paso por Pontevedra transversal e lonxitudinalmente  por esta orde, esquecendo, naturalmente, os límites administrativos, que son postos polo home, e polo mesmo non valen como fitos xeográficos, o resto das liñas divisorias non ofrecen dúbidas, son naturais e incontestables: as rías e o océano.
             Asumido isto, podemos dicir que os valores métricos lonxitudinais entre Cabo Home, no Hío, Cangas e o río Gafos ao seu paso pola capital provincial son de 26,92 kms. Os valores transversais varían entre os 16,58 kms. constatados entre Cabo Udra, Bueu e Punta do cabalo, Vilaboa e que reflicten a zona máis ancha da península, e os 1,90 kms. da práia de Liméns, Cangas, ao areal dos Picos, en Vilariño, Cangas; valor que representa a parte máis estreita deste espazo xeográfico.

               Dende o punto de vista da superficie O Morrazo ocupa unha extensión de 185,9 km2, feito que a converte na comarca máis pequena da provincia de Pontevedra, xa que só representa o 4,12% da superficie provincial, e na terceira con menor superficie de Galicia, despois de Muros e O Sar.

3. A formación da Península do Morrazo.
              Como preámbulo a este capítulo debemos comenzar dicindo que a configuración evolutiva do releve do Morrazo non se pode disociar, nos primeiros tempos, da evolución da Placa Ibérica nin do espazo que inicialmente foi a Cornixa Cantábrica; simplemente por que o espazo do Morrazo, tal e como o percibimos na actualidade non estaba definido dende un punto de vista xeolóxico nin xeomorfolóxico.
                Partindo da idea anterior, podemos afirmar que, en xeral, o relevo da Península Ibérica é a consecuencia tanto da situación concreta da Placa Ibérica entre a Euroasiática e a Africana, coma das oroxenias que se produciron no Paleozoico e no Cenozoico.
           - No Proterozoico (Aproximadamente 1000 millóns de anos) as placas desplázanse e xúntanse, dando lugar a un supercontinente que reunía todas as terras emerxidas. Este continente único chámase Rodinia. A P. Ibérica forma parte desta superplaca pero atópase mergullada nas augas do superocéano de Pantalasa. (Fig.3)

Fig.3. Rodinia e Pantalasa.

-NoPaleozoico(Aproximadamente 550 millóns de anos) tivo lugar a Oroxenia Herciniana. Como consecuencia desta oroxénese emerxen a maioría das cordilleiras hercinianas, que anteriormente estaban cubertas polas augas do Océano Pantalasa. Ao Oeste elévase o Macizo Hespérico, no que estará incluída a actual Galicia; macizo que foi arrasado pola erosión durante este período ata converterse nun zócolo ou meseta, no que se concentran os materiais máis antigos da Península, maioritariamente silíceos: granitos, lousas e cuarcitas; é dicir, materiais moi duros e ríxidos que condicionarán a posterior xeomorfoloxía de Galicia.

Fig. 4. Macízo Hespérico ou Ibérico.

               Por outra banda, despois dunha primeira separación, volven unirse nun único continente chamado Panxea, e na súa deriva cara o norte a placa Ibérica comenza a separarse grazas ao concurso das fallas do Golfo de Biscaia e de Xibraltar.  A finais do Paleozóico, novas perturbacións oroxénicas forman unha nova rede de fracturas, que reciben o nome de fracturas Tardohercinianas e que presentan unha orientación NO-SL e SO-NL. Estas últimas terán unha gran importancia no deseño das Rías Baixas e, concretamente, na configuración da Península do Morrazo. (Fig. 4)

   - No Mesozóico (Aproximadamente entre 251 e 145 millóns de anos) semella darse unha era de calma oroxénica. Pero sí se constatan cambios: separación de Panxea en dous grandes continentes: Laurasia e Gondwana, aparece o Mar de Tetis, as cuncas periféricas do Macizo Hespérico sufren unha série de transformacións: primeiro colmátanse de sedimentos, logo son invadidas, en repetidas ocasións,  polas augas mariñas (Transgresión-Regresión) debido ao ascenso e descensos do nivel dos mares, feito este que podería explicar parte do fenómeno das rías.
                 Durante o Mesozóico comenzaría a xestarse a Península do Morrazo. Este proceso estaría condicionado polas fallas Tardohercinianas do período anterior. Deste xeito, poderíamos dicir que O Morrazo estaría perfilado por un sistema de fracturas: 1) Fractura costeira do Oeste de Galicia de dirección N-S. Con trazado dende a Guarda ata A Lanzada.

Fig.5.  Reelaborado dende: CRIADO BOADO, CABREJAS: Obras Públicas e Patrimonio: Estudo Arqueolóxico do Corredor do Morrazo. Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento. Santiago, 2005.

2) Fractura Liméns-Vilariño de orientación NO-SE. 3) Fractura Cangas-Bueu de orientación N-S. 4) Fractura Sabarigo-Aguete de orientación SO-NE. 5) Fractura Moaña-Marín de orientación N-S. 6) Fractura O Pereiro-Aguete de orientación E-O. 7) Depresión Meridiana percorre o corredor Carballo-Tui e ten unha orientación N-S. (Fig. 5)
                Finalmente as dúas grandes fracturas que acollerían a Ría de Pontevedra, polo norte e a Ría de Vigo, polo sur, cerrarían o espazo definitivo da Península do Morrazo tal e como o coñecemos hoxe. Estas fallas tardohercinianas presentan unha orientación SO-NE que comparten todas as que configuran as Rías Baixas. O modelado definitivo da península veu determinado por un clima de tipo tropical-húmido: altas temperaturas e abondosas precipitacións; situación que propicia unha densa coberteira vexetal que, á súa vez, facilita unha rápida meteorización dos materiais, cúios sedimentos se depositarían nas zonas baixas, formando abanos de glacis principalmente na franxa costeira. En resumo, a apariencia da zona sería a dun conxunto xeomorfolóxico no que predominaría as áreas chas, con pequenas e suaves ondulacións como testemuñas da acción da erosión diferencial. As fracturas e fragmentación dos materiais xeolóxicos nas zonas de fallas favoreceron, xunto cos axentes externos: chuvia, vento... etc, a formación de pequenos vales con cauces de auga de reducido porte e pequeno caudal hídrico.
                 Paralelamente no tempo dáse a formación das dúas rías: a de Pontevedra e a de Vigo. En ambos casos as súas orixes hai buscala nunha causa tectónica, é dicir pola deformación das estructuras xeolóxicas que conforman a codia terrestre. Partindo desta idea, as rías que bordean o Morrazo ocupan o espazo de dúas fracturas tardohercinianas de orientación SO-NE. e os seus perfís foron modelados definitivamente polos ríos Lérez, no caso da de Pontevedra e polos do sistema Verdug-Oitavén, na de Vigo, axudados pola acción externa das augas superficiais de arroiada, que suvizarían as ladeiras e depositarían sedimentos nos fondos mariños.
                  - No Cenozóico (Aproximadamente  entre 65 millóns de anos e a actualidade) pasamos da calma xeolóxica  do Mesozóico ao paroxismo terciario producido pola oroxenia Alpina. A placa Ibérica únese de novo á placa Eurásica, empurrada pola deriva cara o norte da placa Africana e que a obriga a chocar violentamente coa placa Euroasiática. O Morrazo non vai ser alleo a esta convulsión, que ante o impacto reactiva as antigas fallas tardohercinianas e orixina unha série de movementos epiroxénicos, ou movementos verticais das placas tectónicas de xeito moi lento e de subsidencia ou levantamento. Está dinámica xera un rexuvenecemento do releve, que pasa de ser unha zona de suaves ondulacións a outra de importantes contrastes de altitude na que os accidentes xeomorfolóxicos se agrandan axudados pola abundancia de fracturas dos materiais xeolóxicos e pola incidencia dos factores externos que acentuarían a pendente das ladeiras despois de depositar os arrastres nas zonas baixas. 
                    Xa no Cuaternario: 2,6 millóns de anos BP, prodúcese un arrefriamento xeral do clima a nivel global que da lugar ás glaciacións, que se intercalan con espazos temporais nos que as temperaturas son máis suaves e reciben o nome de interglaciacións. Referíndonos ao Morrazo debemos dicir que os períodos glaciares non teñen incidencia, xa que quedan sustituídos por períodos pluviais e interpluviais. Parece demostrado que o xeo tivo e ten pouca actividade no espazo que nos ocupa. Pero as glaciacións globais sí tiveron unha grande influencia nas oscilacións eustáticas do nivel das augas mariñas; feito que explicaría parcialmente a configuración xeomorfolóxica das rías: os movementos de transgresión e regresión mariñas. A regresión provocaría un descenso do nivel de base dos cursos fluviais que, á súa vez, propicia que o río excave vales profundos que, posteriormente, serán invadidos polas augas mariñas mediante o movemento de transgresión. Fórmanse, deste xeito, as rías tal e como as percibimos na actualidade.
                      Vidal Romaní afirma que nalgunhas épocas, en concreto durante a glaciación Wurm, o nivel do mar pudo descender 120 m. con respecto ao nivel actual. Outros autores secundan esta idea máis recentemente: García-Moreiras ou Martínez-Carreño estudian as variacións de nivel do mar nas rías mediante as análises polínicas e de microfósiles, con resultados semellantes aos de Vidal Romaní para as oscilacións de nivel das augas mariñas. 
                       Se temos en conta estas propostas debemos asumir que en determinadas épocas do Pleistoceno a liña de costa retrocería ata 30 kms. mar adentro, o que suporí que o Morrazo estaría unido ás Illas Cíes e á de Ons, que as rías de Vigo e Pontevedra desaparecerían convertidas en profundos vales fluviais polos que circularían o Verdugo e o Lérez, respectivamente, como únicos atrancos que dificultarían a comunicación terrestre entre Vigo e Cangas ou Bueu e San Xenxo. (Fig. 6)

4. Litoloxía e características estructurais do rochedo. 
            A composición e as características estructurais do rochedo sempre determinan a modelaxe do releve e condicionan, a carón doutros aspectos, o tipo de vexetación e, consecuentemente a variedade de paisaxes nos espazos xeográficos. Daquí a importancia da súa análise.
             O espazo xeográfico do Morrazo queda integrado, segundo a clasificación tradicional da P. Iberica e as illas Baleares, dentro do dominio litolóxico da Iberia Silícea. Está zona ocupa o ámbeto de expansión do xa coñecido Macizo Ibérico ou Macizo Hespérico; é dicir, correspóndese cos materiais e releves máis antigos da Península Ibérica; como xa vimos, emerxidos no Paleozóico. Está formado por rochas dura, cristalinas, resistentes e ríxidas, que fronte ás presións non se pregan senon que se fracturan en fallas e diaclasas formando bloques. Os tipos de rochas predominantes no dominio son: lousas,cuarcitas, granitos e gneis.
                O Morrazo encádrase neste dominio pero cunhas particularidades que intentaremos resumir a continuación. Os seus materiais forman parte de dous dominios básicos con características específicas, que lle dan unha personalidade colectiva ás Rías Baixas dende o punto de vista petrolóxico:

1. Unidade ou Dominio do ComplexoVigo-Pontevedra-Noia, tamén chamado Fosa Blastomilonítica Polimetamórfica ou Complexo Antigo. Exparéxese pola parte oriental do Morrazo entre o escarpe oeste da Depresión Meridiana e unha liña que discorrería entre Punta Rodeira (Cangas) e Punta Salgueiro (Bueu). Cartográficamente preséntase en orientación N-S dende Malpica ata Tui. Esta franxa así delimitada está constituída polos restos dun acabalgamento herciniano que conten xistos, gneis, anfibolitas e ecloxitas. Todos eles materiais metamórficos, probablemente de orixe precámbrica, é dicir, de fai 4.500 millóns de anos.
2. Unidade do Complexo Migmatítico e das rochas graníticas. Abrangue dende os límites occidentais do Complexo Vigo-Pontevedra-Noia ata as Illas Cíes incluídas: esta é a zona occidental do Morrazo. O mesmo que o complexo anterior presenta unha orientación N-S. As súas orixes parecen proceder dunha antiga formación sedimentaria, tamén Precámbrica, que posteriormente foi sometida a un proceso de tectonización. Os materiais líticos que a configuran son: granitos, gneis e xistos. Todos eles materiais metamórficos. Dentro desta unidade tamén deberemos citar o Complexo Cabo Home-A Lanzada, este complexo maniféstase a través de afloracións discontínuas e exporádicas a ámbolos dous lados do Complexo Migmátitico, é un complexo de estructura sedimentaria formada por xistos e micaxistos facilmente observables ao norte da parroquia de Coiro e en Cabo Home, no concello de Cangas.
            Pero o espazo morracense prantexa unhas características específicas que superan as características mostradas nestes dous dominios; por outra banda, ao tratarse dun espazo xeografíco de reducidas dimensións obríganos a unha incursión analítica na petroloxía máis profunda e detallista, cuestión que imos tentar acometer nos parágrafos seguintes. É certo que este solar peninsular participa das características xeradas polo Macizo Hespérico e, polo mesmo, disfruta da personalidade da Iberia Silícea pero, ó mesmo tempo manifesta unha riqueza lítica moi diversa, a pesares de que case todos os materiais líticos que a compoñen teñen unha orixe metamórfica. O noso pricipal obxectivo a partir daquí e localizar espacialmente as afloracións dos diferentes tipos de rochas e expor algunhas das características de cada unha. (Figura. 8)

(Fonte: Plan de Dotacións e infraestructuras dos montes do Morrazo. FEADER) 

      A estructura lítica podemos clasificala en sete tipos de materiais líticos, que son os mais abundantes pero non os únicos que configuran a paisaxe do rochedo:
           1) Granitos de feldespato alcalino. Comparten os dous dominios xeolóxicos básicos, aínda que son máis abondosos no Complexo Antigo. En canto ás súas características principais comenzaremos dicindo que son rochas plutónicas que se compoñen de cuarzo, feldespato e mica; no caso que nos ocupa, recibe este nome cando máis do 90% de todos os feldespatos que o compoñen son de tipo alcalino. Ademais do nome expresado, recibe tamén o de "granito vermello" ou "rosa", pero no terreo pode preséntarse en cor negro, gris ou branco. No Morrazo predomina o de cor gris. É moi duro e resistente; úsase a cotío na construcción e na decoración de cociñas e baños. O seu dominio espacial abrangue a maior parte do concello de Vilaboa, igualmente unha grande porción do concello de Marín, un anaco importante da metade oriental do de Moaña, a maioría do territorio cangués e o SO. do dominio buenense. Pódese dicir que é o material que ocupa unha maior superficie do Morrazo.
             2) Granodiorita con megacristais de feldespato. Como se ve no mapa da figura 8, localízase fundamentalmente na parte occidental da península, que se corresponde co Dominio Migmático e das rochas graníticas. É a segunda rocha en importancia, se atendemos á extensión da superficie ocupada; pois exténdese por case toda a área territorial de Bueu, a franxa oriental da demarcación municipal de Cangas e os escarpes da fractura Liméns-Aldán. As súas carácterísticas presentan ligazóns familiares moi estreitas co granito de feldespato alcalino: rocha plutónica; composición a base de cuarzo, feldespato e plagioclasa. Estas cualidades convértena nunha rocha de transición entre os granitos e as dioritas.
               3) Granito e granodiorita biotíticos. Son rochas plutónicas que integran cuarzo, feldespato e biotita. Forman parte do Dominio do Complexo Antigo. Localízanse na Punta de Rodeira, Arnelas-Pinténs, aba oriental da Serra da Magdalena e vertente oriental dos Montes de Coiro, en Cangas; Bon, en Bueu; un sector dende Punta do Niño do Corvo ata Broullón, en Moaña. (Fig. 9)

                 4) Xistos, Lousas e paragneises. Os xistos e as pizarras proceden de rochas sedimentarias. Teñen unha estructura laminar. Non son moi abundantes no Morrazo. Ploa súa banda, os paragneis son rochas metamórficas parentes dos granitos: presentan coma estes, unha estructura granular e comparten minerais, aínda que os paragneis organízanos en bandas. Distribúense polos dous dominios básicos: a subpenínsula de Cabo Home dende Donón ata Punta Robaleira e Punta Subrido, en Cangas; o enclave do Alto da Portela compartido por Cangas e Bueu; Macende, Pardavila e Lourizán, no concello de Marín; Balteiro e Paradellas en Vilaboa. (Fig. 10)

              5. Gneis de Biotita. Ten unha composición semellante á do granito, pero con aportación de biotita. Presenta unha alternancia entre capas claras e oscuras en función dos mineriais que o compoñen. Distribúese por Sabarigo, en Bueu; Verdeal e San Lourenzo, en Moaña; Santradán e Pousada, en Vilaboa; e O Pereiro, en Marín.
                6. Gneis de ribekita. Presenta a particularidade de conter unha alta porcentaxe de ribekita: un silicato con aspecto fibroso e de cor azul. Localízase no eixo central da fractura Liméns-Aldán, o val do río Orxas, os vales do río Presas, Saíñas e Bouzós, en Cangas; no val do río Frade, en Bueu; vales do río do Inferno, río da Fraga e Barranco do Faro, en Moaña. A maior parte destes enclaves forman parte do Dominio Migmático.
                 7. Paragneis con plagioclasas, biotita e micaesquistos. É unha rocha na que predomina a biotita, e pode conter plagioclasas, que é un tipo de feldespato, e máis os micaesquistos, nos que predomina a mica e o cuarzo. A maior extensión dos afloramentos dáse en Aguete, Seixo, a Rúa Nova, Miñán, etc, en Marín; vales do río da Vella, rego do Buráns, rego do Portiño, en Vilaboa.

           5. A paisaxe lítica.
           A Península do Morrazo está integrada, como xa vimos, na provincia litolóxica da Iberia Silícea e comparte as características fundamentais das paisaxes que xeran as rochas propias do Macizo Ibérico, Macizo Hespérico ou Zócolo, que por estes tres nomes se lle pode chamar. Esta unidade lítolóxica comprende os relevos e materiais máis antigos de todo o territorio ibérico e abrangue a totalidade de Galicia, a parte occidental do Principado de Asturias, o Pirineo Axial ou eixo central da cordilleira, a cordilleira Costeira Catalana, Sistema Central, Montes de Toledo; Serra Morena, Cordilleiras Béticas, enclaves aillados no Sistema Ibérico: Picos de Urbión, Serra de Albarracín e Serranía de Cuenca. No que toca ao territorio portugués, o dominio silíceo exténdese pola zona NE dende o Miño ao Texo; polo SE dende o Texo ata a desembocadura do Guadiana. É dicir, este dominio formaría parte de arredor de dous tercios da totalidade do territorio lusitano.
             Naturalmente, a nós, a pesar da gran extensión das rochas silíceas na Península Ibérica, só nos interesa o referido á Península do Morrazo; aínda que unha gran parte das súas características son compartidas e, polo mesmo, a análise, descripción e síntese serán semellantes. 
                O modelado silíceo, en xeral, está definido por dous tipos de meteorización: 1- Meteorización do granito e 2- Meteorización dos gneis e xistos.

                 1- Meteorización do granito:
                 a) Mecánica ou física  - Causada pola xelifracción: rotura da rocha pola acción do xeo sobre as diaclasas; fenómeno que se produce cando a auga acumulada nas gretas ou fracturas se conxela por mor das xeadas ou baixas temperaturas; a auga, ao conxelarse, aumenta o seu volume e racha a rocha. Esta situación ten lugar en zonas de altitude montañosa.
              b) Química - Ten lugar cando a acción da auga se filtra polas diclasas producindo a alteración incompleta do feldespato e a mica; a continuación prodúcese a erosión e o arrastre dos materiais soltos cara a base dos bloques do granito, onde se forman as chamadas "terras pardoamarelentas" ou areización. Este tipo de meteorización xérase en zonas de altitudes inferiores.
                A acción dos distintos tipos de meteorización sobre as rochas crea, de xeito xeral, unha paisaxe semellante á da figura 12.

                  Nas zonas de altitude reducida e con predominio de temperaturas suaves (caso do Morrazo), a meteorización granítica depende da orientación das diaclasas na rocha: Se as diclasas son paralelas á superficie dan lugar á "descamación" do granito, que  fai que a rocha dura se disgregue pouco a pouco; resultando un releve ondulado, de formas redondeadas; onde aparecen con frecuencia os "domos". Quizais o máis representativo da península que nos ocupa sexa o do Monte Paralaia, (Fig. 13) ; ubicado no concello de Moaña, presenta un diclasado paralelo á superficie e curvado para adaptarse á estructura semicupuliforme do domo, condición que dá como resultado unha degradación en lanchas tamén curvadas (Domo de Exfoliación) que escorregan polas ladeiras, se fracturan e acumulan na base formando os coñecidos "Caos de bólas". 

Fig. 13. Domo no Monte Paralaia. Concello de Moaña (Fonte: elaboración propia)

                     

                     Cando o resultado da erosión xera formas redondeadas que non se achegan a un perfil cupular, senon que as súas curvas son máis abertas e suaves, que sobresaen lixeiramente no horizonte do terreo, estamos diante dun Lombo de Balea; como ocurre no existente na práia de Menduiña, en Aldán, Cangas. (Fig. 14)

Fig.14. Lombo de balea con escamacións na práia de Menduiña, en Aldán, Cangas. (Fonte: elab. propia)

                Se a alteración se produce a partir de diaclasas perpendiculares á superficie e por efectos da alteración diferencial en profundidade do granito baixo a acción da auga de chuvia, provoca a formación de "bólos" ou "bólas", que quedan apiladas unhas sobre outras formando distintas composicións líticas como:

                      - Caos granítico (Fig. 15): Cando as bolas graníticas se distribúen, segundo os caprichos da inercia, polas abas ou ao pé da montaña ou dunha pendente.

Fig. 15. Caos granítico na Zona Especial de Conservación (ZEC) de Cabo Udra, C. de Bueu. (Fonte: elab. propia)

                     - Tor (Fig. 16): É un amoreamento de rochas que, en conxunto, se asemellan a un castelo.

Fig. 16. Tor na Zona Especial de Conservación (ZEC) de Cabo Udra, C. de Bueu. (Fonte: elab. propia)

                         - Rocha cabaleira (Fig. 17): Son bólos ou bloques graníticos de diferentes volumes que se apóian no chán ou sobre outras rochas por unha superficie menor, condición que lles aporta unha grande sensación de inestabilidade. No exemplo da imaxe achegada podemos notar os efectos da erosión en "taffoni", ou "cacholas" en galego, que forma alvéolos excavados no interior da rocha en sentido contrario á gravidade. Nalgúns casos esta acción erosiva confírelle á rocha formas fantásticas, achegándose ao antropomorfismo ou zoomorfismo, como acontece na imaxe seguinte, na que unha forma úrsida se despraza polo chan buscando alimento.

Fig. 17. Pedra cabaleira  e mostra de taffoni en Lagos, Parróquia de Beluso, Concello de Bueu. (Fonte: elab. propia)

                       Cando se produce a meteorización química, fenómeno polo que a rocha se descompón debido á oxidación e hidrolización dos feldespatos, potenciada pola acción da auga interactuando coa acidez e sales minerais do terreo, xéranse as chamadas "Áreas pardoamarelentas": sectores do terreo formados por unha textura areosa procedente da meteorización da rocha subxacente (Fig. 18)

Fig. 18. Área pardoamarelenta nunha trincheira da estrada PO-315 entre San Amaro, parroquia de Aldán, C. de Cangas, e o Rego Nosedo, parroquia de Beluso, C. de Bueu. (Fonte: elaboración propia)

                    2- Meteorización dos gneis e xistos:

                        As lousas e os xistos meteorízanse máis facilmente que os granitos e os gneis, pois os seus materiais son pouco resistentes e, debido á súa estructura, descompóñense en láminas (erosión laminar). Os gneis son máis resistentes que os anteriores, aínda que en zonas costeiras do Morrazo como Cabo Home, concretamente no Complexo Cabo Home-A Lanzada a acción eólica e mariña deixa intensas pegadas nos materiais líticos baixo diferentes formas: furnas, arcos ou cristas (Fig. 19)

                                Mostra de erosión laminar formando cristas no borde costeiro entre Punta Robaleira e Cabo Home sobre gneises e micaxistos de datación preherciniana. Os planos laminares dos materiais son case verticais e de orientación norte; características que se poden observar na figura 20.

           Fig.20. Cantís gnéisicos entre Punta Robaleira e Cabo Home, Zona Especial de Protección dentro da Rede Natura 2000, en Donón, O Hío, Concello de Cangas. (Fonte: elaboración propia)

            6. A xeomorfoloxía.

a) Aspectos xerais: Como xa deixamos adiviñar en pasaxes anteriores deste texto, a península do Morrazo constitúese nun horst, que se atopa integrado nunha unidade xeomorfolóxica de categoría superior, constituída pola estructura xermánica que reflicte o conxunto das Rías Baixas galegas. Esta estructura é propia da tectónica de fractura frecuente nos macizos antigos como o Galaico-Leonés. Defínese este concepto como unha sucesión de bloques alternativamente afundidos: grabën, ou elevados: horts. Ésta dinámica de elevación-afundimento pode estar xerada por forzas téctónicas laterais que actúan sobre os bloques e poden ser de "expansión": tenden á separación; ou de "compresión": tenden á presión; pero indiferentemente o resultado sempre é o mesmo: un estilo tectónico en "teclas de piano" ou estructura xermánica. No caso que nos ocupa, os bloques levantados provocan as penínsulas e os afundidos acollen as rías. A figura 21 móstranos a imaxe dunha estructura xermánica clásica, uniforme, sin alteracións.

        Figura 21. Esquema non alterado dunha estructura xermánica aplicado ao Morrazo (Fonte: Elab. propia)

    Pero a estructura xermánica que xera a ría de Pontevedra, a Península do Morrazo e máis a ría de Vigo dista na realidade de ser un conxunto de bloques que garde as formas vertícais e simétricas que nos amosa a fig. 21; pola contra, preséntanos o horst levantado da península basculado no sentido NO-SE, deixándose caer sobre o grabën da ría de Vigo. A consecuencia fundamental desta alteración tectónica é a visible disimetría clinométrica da península, que nos mostra pendentes máis abruptas e acentuadas na vertente da ría de Vigo; dándose as pendentes máis intensas entre o Rego da Cova, no lugar de O Rio, parroquia de A Canicouva pertencente ao Concello de Pontevedra e a Punta de Corveiro ou do Castelo, estreito de Rande e aplanándose pouco a pouco a inclinación dende a punta de Corveiro cara Occidente ata a Costa da Vela, na parroquia do Hío do Concello de Cangas, mentras que a vertente que mira á ría de Pontevedra as pendentes baixan dende os cúmios máis suaves e tendidas. Non hai datos contrastados sobre a orixe, circunstancias e datación deste movemento de basculación, pero é tentador pensar que se producira durante o proceso de rexuvenecemento do Macizo Galaico e a formación das Rías Baixas durante o Cenozóico, fai 66 millóns de anos, como consecuencia da tectónica terciaria ou Oroxenia Alpina. Como dín Zazo e Goy (1994), a maior parte dos autores apóian esta teoría. Vexamos agora no gráfico seguinte unha representación máis próxima á realidade da estructura xermánica da contorna do Morrazo.

Fig. 22. Debuxo da basculación do horst da Península do Morrazo (Fonte: Elab. propia)

    Continuando co aspecto xeomorfolóxico das pendentes semella pertinente relacionalas aquí coas altitudes dos diferentes espazos topográficos da contorna que estamos a analizar. Neste aspecto deixarémonos guiar por de la Peña Santos, A. e Rey García, J.M. (1993), traballo no que afirman que O Morrazo presenta "un predominio das baixas altitudes, ata o punto de que utilizando como límite a curva de nivel dos 300 m. delimitaríase unha extensión que ocuparía o 72,6% da superficie total e cunha distribución espacial paralela á costa, con pequenas penetracións cara o interior, seguindo os diminutos vales fluviais. Convén destacar que todo o sector occidental da península estaría incluído neste intérvalo. As altitudes medias, definidas pola franxa comprendida dos 300 e os 500 m., comprenden o 23% do total do territorio, manteñen unha localización interior, na que se acollen as penichairas sobre as que se sitúan os coñecidos chans". Entre elas destacarían: as Chans de Ermelo, a 350 m. de altitude, no concello de Bueu; Chans de Cela, a 350 m. ou Chans de Botas, á mesma altitude e no mesmo concello de Bueu; Chans de Grixó e Chans da Paradela, a 350 m. e no Concello de Moaña. No segundo nivel de aplanamento habería que situar Chan da Arquiña, a 591 m. e no concello de Moaña; Chan de Xestoso, á 600 m., Chan de Goa, a 500 m., no concello de Vilaboa. (Figura 23)

    Noutro orde de cousas debemos dicir primeiramente que o releve morracense está directamente condicionado pola existencia de numerosas fallas e fracturas, que dan lugar a un releve compartimentado e dividido en sectores ou áreas superficiais diferenciadas; en segundo lugar, esta profusión de fendas condiciona a orientación da península que  analizamos, pero tamén de todas as rías e penínsulas da costa atlántica de Galicia e da rede hidrográfica da Península Ibérica.

    Estas fracturas oriéntanse en todas as direccións pero no borde litoral predominan as de orientación SW-NE  (40º-80º), ou SSW-NNE (200º-35º), que obrigan á Península e ás rías que a bañan nesa dirección; é dicir, Orientación SW-NE. A orixe desta fragmentación xeomorfolóxica hai que buscala na Oroxenia Varisca ou Herciniana, da que xa falamos anteriormente. Este paroxismo xeolóxico producíuse entre os 380 e os 280 m. de anos, e actúa sobre os antigos batolitos graníticos do Macizo Galáico durante o proceso de colisión de dous supercontinentes: Por unha banda, Laurasia (Actuais América do Norte e Europa) e, pola outra, Gondwana (Actuais Africa, América do Sur, Oceanía e a Antártida) Iberia, a actual P. Ibérica, era un microcontinente de nome Armórica entre os dous xigantes anteriores, que, ao producirse o impacto, quedou aprisionado e a súa compresión xerou a existencia destas fracturas e a súa orientación. O que explicaría a orientación cardinal e a organización da estructura xeomorfolóxica da Península do Morrazo. (Fig. 24)

  O espazo que nos ocupa preséntasenos tamén como un bloque macizo perilitoral conformado por unha antiga superficie de aplanamento ou erosión, na que Pérez Alberti, A. (1984:105); diferenciando dous niveis de aplanamento; opinión que comparte con Henri Noom (1965); o máis baixo, con altitudes arredor dos 400 m. e outro máis alto, do que só se conservan pequenos "outeiros" con altitudes que nalgúns casos acadan ou superan os 600 m. As maiores elevacións atopámolas na divisoria centro-lonxitudinal, a xeito dun continuum de accidentes montañosos con zonas altas que, ás veces, sobrepasan os 600 m., entre as que se intercalan outras máis baixas (Gómez Nistal, 2001). Esta superficie de erosión foi fracturada e rexuvenecida polos movementos tectónicos terciarios, e a fracturación da como resultado un releve relativamente contrastado e de formas redondeadas e suaves, procedentes da posterior acción erosiva. As fractura son invadidas polos pequenos cursos fluviais para buscar a máis doada saída ao mar.

    Outra característica a destacar do releve deste espazo é o desigual reparto das altitudes tanto no sentido lonxitudinal coma no transversal. Veremos con maior claridade estas realidades observando as figuras 25 e 26.

    Se nos centramos na figura 25, observaremos que lonxitudinalmente o releve da península descende suavemente en altitude dende o Monte Xaxán cara occidente. Concretamente dende a superficie de Lagocheiras ata o Monte Paralaia a penas se acadan os 400 m. de altitude e a partir da Cruz de Hermelo o descenso é xa definitivo ata a Costa da Vela. Feito que nos permite concluír que as altitudes inferiores aos 400 m ocupan arredor do 95% do espazo lonxitudinal, que a caída das altitudes é moito máis rápida cara oriente e que finalmente, nos atopamos en lonxitude cunha disimetría topográfica clara á favor da parte occidental.

    Vexamos agora o perfil transversal: observamos, en primeiro lugar, que as altitudes superiores aos 500 m branguen aquí unha extensión lixeiramente superior: aprox. un 20%; outro 20% as situadas arredor de 400 m. e o 60% do territorio restante non supera estes valores. De novo se aprecia unha disimetría topográfica das altitudes: descenso en suave escalonamento cara o norte do Coto Home vía Ría de Pontevedra e máis brusco cara o sur camiño da Ría de Vigo.

    No referente á xerarquía de altitudes debemos incluír un apartado específico para aquelas que non acadan moita elevación, pero que poden ser importantes dende o punto de vista dos elementos morfolóxicos que se poden xerár no seu ámbeto. Na península do Morrazo o espazo por elas ocupado é moi extenso; xa dixemos antes que as curvas de nivel entre 0-300 abranguían o 72,6% da superficie total. Esta superfie, lóxicamente, sigue unha franxa paralela á costa, con algunhas penetracións cara o interior acompañando aos cauces da diminuta rede hidrogáfica. Neste espazo delimitado desenvólvense algúns elementos propios do releve aos que debemos prestar atención; referímonos aos glacis: María Xesús Suárez Iglesias (1990) define así este concepto: Forma do relevo que se caracteriza por amosar unha topografía de pendente lonxitudinal (media entre 1 e 5%) constante ou lixeiramente cóncava. A súa xénese require unha desnivelación morfotopográfica ó pé da que se forma o glacis, e procesos de arroiada difusa ou en manto, precipitacións irregulares e esporádicas pero de forte intensidade... Engadiriamos que escaseza de vexetación e a presencia de materiais blandos tamén contribúen á súa creación. Semella que moitas das condicións que se esixen non están presentes no Morrazo. Aínda así, algúns especialistas detectan estas formacións no espazo que nos ocupa. Lanchas Carrasco, S. (1974) localiza glacis-ladeira entre Domaio e a práia de Pousada (Vilaboa). (Figura 27)

    Rodriguez Ferreiro, H. (1982) móstranos glacis que describe do seguinte xeito: A (vertente) que da á enseada de San Simón é flanco oriental do Monte Faro de Domaio e neste punto a ría desenvolve a costa do "glacis-vertente" (Sigue a clasificación de F. Joly para os glacis) que forman o lado L de Domaio e o SE do Monte Castiñeira. Os glacis de erosión, tipo aos que corresponden os glacis de vertente, adoitan formarse sobre materiais brandos como os xistos metamórficos. Rodríguez Ferreiro identifica glacis tamén no tramo de costa que vai de Bueu poboación a Cabo Udra e no sector da vertente norte da ría de Aldán entre práia Menduiña e práia Vilariño. Pola súa banda, Pérez Alberti, A. (1993) describe diminutos glacis na parte máis occidental da ría de Pontevedra, nos arrdores da Depresión Meridiana, é dicir, por terras de Salcedo, Lourizán e Os Praceres. Souto González, X.M. tamén fala de glacis no Morrazo, pero sin estabrecer a súa localización espacial concreta. Para rematar esta cuestión, diremos que asumimos plenamente o concepto de "diminutos glacis" aportado por Pérez Alberti, pois define perfectamente o tipo de glacis que se poden formar en medios con un modelo climático húmido, unha rede hidrográfica cativa, un manto vexetal abundante, unhas precipitacións regulares e uns materiais xeolóxicos nos que predominan as rochas cristalinas e duras.

b) As unidades morfoestructurais: